Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie

Na naszym blogu omówiliśmy już czynność zatrzymania i wskazaliśmy, jakie obowiązki ciążą na Policji oraz jakie uprawnienia przysługują zatrzymanemu. Koniecznie zobacz ten artykuł, jeżeli coś cię ominęło. Formą egzekwowania uprawnień wynikających z nieprawidłowości związanych z zatrzymaniem jest roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie. W kontekście tego roszczenia pojawiają się jednak wątpliwości, które w tym wpisie zostaną przez nas przedstawione.

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie – kiedy można się o nie ubiegać?

Kwestia możliwości ubiegania się o odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie została uregulowana w art. 552 § 4 k.p.k. Przepis ten stanowi, iż odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne zatrzymanie można dochodzić, jeżeli to zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne.

Kiedy możemy mówić o niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniu?

Przesłanka niewątpliwie niesłusznego zatrzymania występuje, gdy naruszone zostały przepisy dotyczące czynności zatrzymania, a więc gdy zatrzymanie było niezgodne z prawem, przekroczony został termin dopuszczalnego pozbawienia wolności oraz gdy doszło do niego ponownie na podstawie tych samych faktów i dowodów.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 6 września 2023 roku, sygn. akt II AKa 519/22  wskazał, iż w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., niewątpliwie niesłuszne jest zatrzymanie dokonane z naruszeniem przepisów jego dotyczących oraz gdy spowodowało ono dolegliwość, których dana osoba nie powinna doznać w świetle całokształtu okoliczności.

Jednocześnie w orzecznictwie sądów powszechnych podkreśla się, że przykładem niewątpliwie niesłusznego zatrzymania jest dokonanie tej czynności w momencie, w którym organowi znane jest miejsce zamieszkania osoby podejrzanej, jej tożsamość, a jednocześnie organ ten nie podejmuje prób wezwania tej osoby celem przeprowadzenia czynności procesowych. Sądy podkreślają, iż w takich sytuacjach konieczne jest rzetelne uzasadnienie przesłanek wynikających z art. 244 § 1 k.k., a więc obawy ucieczki lub ukrycia się osoby podejrzanej oraz możliwości zacierania przez nią śladów przestępstwa.

Czy trzeba złożyć zażalenie na zatrzymanie aby dochodzić roszczeń odszkodowawczych?

Dodatkowym pytaniem, jakie może się pojawić w kontekście wali o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie jest wątpliwość co do tego, czy warunkiem koniecznym do dochodzenia swojego uprawnienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania jest uprzednie złożenie zażalenia na zatrzymanie. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy. W uzasadnieniu uchwały z dnia 23 maja 2006 roku, I KZP 5/06 SN wskazał, że warunkiem ubiegania się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie nie jest zaskarżenie decyzji o zatrzymaniu i orzeczenie przez sąd odwoławczy, że zatrzymanie było niezasadne bądź nielegalne. Na zatrzymanym nie ciąży zatem obowiązek złożenia zażalenia na zatrzymanie, aby mógł on dochodzić roszczeń odszkodowawczych.

Czy po prawomocnym wyroku uniewinniającym można ubiegać się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie?

Kwestia ta budzi wątpliwości. Ustawodawca wskazuje, że roszczenia przedawniają się z upływem roku od daty zwolnienia zatrzymanego. Niniejsze uregulowanie wzbudzać może niepewność w sytuacji, w której zatrzymany zostanie zwolniony, a następnie wobec niego będzie się toczyło postępowanie karne. W tym kontekście w orzecznictwie wskazuje się, że kwestia oczekiwania zwolnionego zatrzymanego na prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie stanowi okoliczności pozwalającej na nieuwzględnienie przez Sąd podniesionego zarzutu przedawnienia wobec roszczeń zwolnionego zatrzymanego o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie, w sytuacji, w której upłynął już rok od zwolnienia zatrzymanego. W odmiennym tonie wypowiedział się jednak Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 7 września 2018 roku, sygn. akt II AKa 140/18, który wskazał, iż sytuacja, w której osobie tymczasowo aresztowanej roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie przedawnia się z upływem roku od daty prawomocnego orzeczenia, co stawia tę osobę w lepszej sytuacji niż osobę zatrzymaną (która przecież również została pozbawiona wolności, której to roszczenie przedawnia się  z upływem roku od dnia zwolnienia), kłócił się z poczuciem sprawiedliwości społecznej, statuując wyprowadzenie tezy o nierówności wobec prawa osób korzystających z tego samego statusu (osoby podejrzanej, a następnie oskarżonej).

Ponadto w glosie do tego wyroku (dr Bartłomiej Gadecki, PALPAP 2022, Nr 6) wskazano, iż tylko ocena dokonanego zatrzymania przez pryzmat prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy głównej jest oceną pełną, dokonana jest bowiem po ocenie całokształtu okoliczności, w związku z czym zatrzymany ma prawo domagać się oceny słuszności zatrzymania po prawomocnym zakończeniu sprawy (uniewinnieniu).

Ilość orzeczeń sądowych i wysokość zasądzonych kwot z tytułu roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie

Celem zobrazowania skali roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie należy przywołać dane statystyczne.

W latach 2000-2018 oraz w pierwszej połowie 2019 roku prawomocne orzeczenia w sprawie odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub niesłuszne zatrzymanie zapadły w sprawach 3.218 osób. Łączna wysokość tych odszkodowań wyniosła w sumie 81.602.817 zł. Średnia wysokość odszkodowań w poszczególnych latach wahała się w przedziale od 10.569,00 zł do 62.998,00 zł.

W kwestii prawomocnych orzeczeń w sprawie zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub niesłuszne zatrzymanie wskazać należy, iż w latach 2009-2018 oraz w pierwszym półroczu 2019 roku zostały one wydane w sprawach 2.580 osób. Łączna wysokość zadośćuczynień wyniosła 97.318.623 zł, a średnia wysokość zadośćuczynień w poszczególnych latach wahała się w przedziale od 22.398,00 zł do 52.051,00 zł.

Jak wynika ze wskazanych danych, kwoty z tytułu odszkodowania i zadośćuczynienia nie są wysokie. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż ciężar ich wypłaty spoczywa na Skarbie Państwa. Niemniej warto podkreślić w tym kontekście, że nawet krótkotrwałe bezprawne pozbawienie wolności człowieka wyrządza mu znaczną krzywdę. Osoby, które spotykają się z taką sytuacją po raz pierwszy niewątpliwie największy stres, lęk, a czasem nawet szok odczuwają podczas pierwszych godzin i dni pozbawienia wolności, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w wysokości zasądzonego zadośćuczynienia.

Niesłuszne zatrzymania często związane są z uczestnictwem obywateli w zgromadzeniach, na których mogą oni swobodnie wyrażać swoje poglądy. W tym kontekście istotne jest zwiększanie świadomości prawnej obywateli co do ich uprawnień w przypadku, w którym zostaną zatrzymani przez organy państwa.